Əruz vəzni
–
Şərq (o cümlədən, Azərb.) klassik şeirinin
əsasını təşkil edən vəzn. Əruz
ilk dəfə VIII əsrdə Bəsrə şəhərində
ərəb şairi və alimi Xəlil ibn Əhməd
tərəfindən yaradılmış və sistemə
salınmış, sonralar müsəlman Şərqinin
bir sıra ölkələrində işlənmişdir.
Türkdilli poeziyada əruz vəznində ilk əsər
Yusif Xac Hacipin XI əsrdə Kaşğar şəhərində
yazdığı “Kutadqu bilinq” (“Xoşbəxtlik bağışlayan
kitab”) poemasıdır.
Əruz vəzninin çox mürəkkəb bir şeir
sistemi vardır. Burada əsas şərt misralarda hecaların
sayca bərabər olması yox, uzun və qısa hecaların
müəyyən qayda ilə düzülməsidir. Odur
ki, bəzən əruzla yazılan eyni bir şeirdə
misranın biri 11, ikincisi 10, üçüncüsü
hətta 9 hecadan ibarət ola bilər. Əruz vəznində
yazılan şeirlər misraların ölçüsündən,
sözlərin ifadə üsulundan və hecaların
düzülüş qaydasından asılı olaraq
müxtəlif şəkillər alır ki, bir-birindən
seçilən belə şəkillərə bəhr
deyilir.
Əruz vəzninin 19 bəhri var: təvil, kamil, səri,
münsərih, mütəqarib, rəcəz, rəməl,
həzəc, mədid, bəsit, vafir, xəfif, müzare,
müqtəzəb, müctəs, mütədarik (sadalanan
16 bəhr ərəb şeirində işlədilir),
cədil, qərib, (bu bəhrlər əruzdan istifadə
edən başqa xalqlar tərəfindən yaradılmışdır).
Azərb. şeirində bu bəhrlərdən çoxuna
təsadüf olunur. Klassik Azərb. şairlərindən
Nizami, Xəqani, Füzuli, Seyid Əzim, Sabir və b.
əruz vəznində çox dəyərli əsərlər
yaratmışlar. Xüsusilə Füzuli, Sabir kimi şairlər
Azərb. şeir dilinə əruzdan istifadə ilə
bağlı olaraq daxil olan və dili ağırlaşdıran
ərəb-fars sözlərindən uzaqlaşaraq, əruzu
azərbaycanlılaşdırmış, əsərlərinin
çoxunu sadə, aydın bir dildə yazmağa müvəffəq
olmuşlar. Azərb. şairləri Əliağa Vahid,
Bəxtiyar Vahabzadə, Süleyman Rüstəm və
b. onların yolunu davam etdirmişlər. Muğamların
poetik əsasını əruz vəznində yazılmış
qəzəllər təşkil edir.